Nietolerancja pokarmowa: objawy, przyczyny i zapobieganie

Nietolerancja pokarmowa to szereg dolegliwości ze strony układu pokarmowego wywołanych nieprawidłowym (zbyt niskim) stężeniem konkretnych enzymów trawiennych. Często diagnostyka nie jest łatwa, bo objawy mogą być zróżnicowane i osiągać różne nasilenie.

To, co istotne w temacie nietolerancji pokarmowej, to jej kategoryczne rozróżnienie od alergii. Czym te dwie dolegliwości różnią się od siebie? Jakie są najczęstsze nietolerancje pokarmowe i czy da się je wyleczyć?

Czym jest nietolerancja pokarmowa?

Nietolerancja pokarmowa to zaburzenie pracy układu trawiennego wynikające z niedoboru lub całkowitego braku pewnych enzymów trawiennych. Niski poziom enzymu trawiącego konkretną substancję sprawia, że jest ona niewłaściwie rozkładana, przez co zalega w przewodzie pokarmowym, powodując różne dolegliwości.

Charakterystyczną cechą nietolerancji pokarmowych jest to, że objawy ze strony układu trawiennego występują dość szybko – nawet kilka minut po zjedzeniu wywołującego dolegliwości pokarmu.

Do najczęściej występujących nietolerancji pokarmowych należą:

• nietolerancje mono- i disacharydów (czyli jedno i dwucukrów), np:
  • nietolerancja laktozy – wynika z niedoboru laktazy, enzymu trawiącego laktozę. Laktoza jest cukrem zawartym w mleku, w związku z czym objawy bólowe i inne dolegliwości ze strony układu pokarmowego wywołują produkty mleczne i nabiał. Jednak często symptomy nie pojawiają się po spożyciu fermentowanych produktów mlecznych (tj. jogurtów, kefirów, kwaśnego mleka itp.), ponieważ zawierają one laktazę, wyprodukowaną przez bakterie w procesie fermentacji,
  • nietolerancja fruktozy – przyczyną jej jest niedobór enzymu, zwanego aldolazą B, który jest jednym z czynników rozkładu fruktozy. Ponieważ fruktoza jest cukrem pospolicie występującym w roślinach, do objawów dochodzi po ich spożyciu,
• nietolerancja amin biogennych (głównie histaminy) – stan ten zwany jest również pseudoalergią spowodowaną brakiem diaminooksydazy, ponieważ spośród wszystkich nietolerancji w przypadku tej konkretnej dolegliwości najbardziej przypominają alergię pokarmową. Oprócz objawów ze strony układu trawiennego może dojść także do obrzęku i zaczerwienienia skóry, wysypki, kataru czy zaburzeń rytmu serca, które pojawiają się po zjedzeniu produktów bogatych w histaminę (np. twarde sery, kiszonki, pomidory, owoce morza),
• nieceliakalna nadwrażliwość na gluten – to postać nietolerancji glutenu, w której (podobnie jak w celiakii) dochodzi do aktywacji układu immunologicznego po spożyciu glutenu, jednak nie w związku z alergią na ten składnik, a ze względu na jego nieprawidłowe trawienie i zaleganie w układzie pokarmowym. Niekompletnie strawiony gluten powoduje odpowiedź ze strony układu odpornościowego, jednak mechanizmy tego procesu są inne niż w przypadku celiakii, 
• nietolerancja słabo wchłanialnych, łatwo fermentujących oligo-, di-, monosacharydów i polioli, czyli FODMAP – ze względu na nieprawidłowe trawienie wymienionych wyżej składników i ich zaleganie w jelicie w niezmienionej lub niewiele zmienionej formie, dochodzi do wzmożonego procesu fermentacji tych węglowodanów, co powoduje dolegliwości ze strony układu pokarmowego.

Według badania przeprowadzonego w latach 2006 – 2008 nietolerancja pokarmowa dotyczy ok. 8% dzieci w wieku 6 – 7 lat i do 3% dorosłych. Szczególnie narażeni na nietolerancje pokarmowe są pacjenci z czynnościowymi zaburzeniami pracy jelit (np. zespół jelita drażliwego, choroba Leśniowskiego-Crohna).

Nietolerancja pokarmowa — objawy

Objawy nietolerancji pokarmowej mogą różnić się, w zależności od wywołującego ją czynnika. Jednak do najczęściej spotykanych objawów należą te ze strony układu pokarmowego, czyli:

• bóle brzucha,
• wzdęcia,
• zaparcia,
• biegunki,
• nadmierne wydzielanie gazów,
• uczucie przelewania się w jelitach.

W niektórych przypadkach symptomy mogą być niespecyficzne i pozornie niezwiązane z układem pokarmowym:

• zmiany skórne,
• obrzęki,
• świąd skóry,
• przewlekły nieżyt nosa,
• bóle głowy.

U małych dzieci nietolerancje pokarmowe mogą objawiać się kolką, niechęcią do jedzenia, płaczem bez określonej przyczyny, bardzo luźnymi stolcami, śluzem w kale.

Nietolerancja a alergia pokarmowa

Niektóre objawy nietolerancji pokarmowej są tożsame z symptomami występującymi w alergiach pokarmowych. Różnica pomiędzy tymi jednostkami chorobowymi polega na mechanizmie, który wyzwala rzeczone objawy.

W przypadku nietolerancji winny jest niedobór lub brak enzymów trawiących konkretny składnik. Dodatkowo dolegliwości występują już w kilka minut po spożyciu nietolerowanego pokarmu. W stanach nietolerancji pokarmowej nie dochodzi do aktywacji układu odpornościowego w przeciwieństwie do alergii pokarmowej.

W przypadku alergii pokarmowych spożyty składnik traktowany jest jako alergen, bez względu na ilość trawiących go enzymów. To powoduje odpowiedź układu odpornościowego organizmu, który uruchamia wszystkie procesy, charakterystyczne w alergiach wziewnych czy kontaktowych. Ze względu na czas trwania procesów immunologicznych, objawy mogą pojawić się ze znacznym opóźnieniem. Czas występowania objawów jest zależny od ilości spożytego alergenu i stopnia uczulenia.

Przyczyny nietolerancji pokarmowej

Bezpośrednią przyczyną nietolerancji pokarmowej jest niedobór lub brak enzymów, koniecznych do strawienia konkretnych substancji. Prowadzi to do wydłużonego czasu trawienia tych składników pokarmowych i w następstwie ich zalegania w przewodzie pokarmowym, co powoduje dolegliwości i dyskomfort ze strony układu pokarmowego.

W niektórych przypadkach zmniejszone wydzielanie enzymów związane jest z genetyką – np. zaburzenia genu LCT (polimorfizm) prowadzą do nietolerancji laktozy z powodu częściowego zaniku aktywności laktazy. Jednak do  nietolerancji pokarmowej mogą prowadzić także ^7,:

• zaburzenia flory bakteryjnej jelit – w wyniku nieprawidłowej diety, a także przy antybiotykoterapii, leczenia niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi, radio i chemioterapii,
• choroby zapalne jelit – wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna i inne, podobne stany mogą prowadzić do problemów trawiennych i w efekcie zaburzeń wchłaniania,
• zaburzenia pasażu jelitowego – zarówno zbyt szybkie, jak i zbyt wolne przechodzenie treści jelitowej może prowadzić do objawów nietolerancji pokarmowej,
• choroby przewlekłe – nowotwory, AIDS i choroby autoimmunologiczne również zwiększają ryzyko wystąpienia dolegliwości,
• używki – nikotyna, alkohol czy duże ilości kofeiny mogą prowadzić do zaburzeń pracy jelit.

Jedną z przyczyn dolegliwości może być także wiek, ponieważ, gdy lat przybywa, zmniejsza się wydzielanie enzymów trawiennych, przez co mogą rozwijać się nietolerancje pokarmowe.

Jak wygląda diagnoza i leczenie nietolerancji pokarmowej?

Nietolerancje pokarmowe często są trudne do zdiagnozowania. Nie tylko przez wzgląd na zróżnicowanie objawów, ale także z powodu złożonego składu dzisiejszej żywności (np. gdy objawy występują po spożyciu produktów zbożowych, może to być nietolerancja glutenu lub fruktanów).

Diagnostykę warto zacząć od wizyty u specjalisty. Może to być internista, gastroenterolog, a także wykwalifikowany dietetyk.

Pierwszym krokiem do diagnozy jest tzw. dzienniczek spożycia, w którym notowane są wszystkie spożywane produkty wraz z ewentualnymi dolegliwościami, które wystąpiły po ich zjedzeniu. Taki dzienniczek umożliwia powiązanie występujących dolegliwości z konkretnym produktem lub grupą produktów żywieniowych.

Innym sposobem diagnostyki jest dieta eliminacyjna (np. w zdiagnozowaniu nadwrażliwości na gluten lub laktozę). W takim wypadku wyklucza się produkty zawierające te składniki na okres co najmniej 6 tygodni i prowadzi obserwację czy dolegliwości występują. Następstwem diety eliminacyjnej często jest tak zwana próba prowokacji, w której pod opieką lekarza pacjent spożywa pokarmy, zawierające składniki mogące wywoływać nietolerancję i sprawdza się, czy objawy występują.

Leczenie nietolerancji pokarmowej odbywa się zwykle przy pomocy diety, z której eliminuje się składniki prowokujące występowanie objawów. Wiele zależy także od nasilenia występujących dolegliwości. W przypadku np. nietolerancji laktozy można przyjąć preparat zawierający laktazę na kilka minut przed spożyciem produktów mlecznych.

Dieta przy nietolerancji pokarmowej

Podstawowym założeniem diety w nietolerancjach pokarmowych jest znaczne ograniczenie lub eliminacja czynnika wywołującego dolegliwości (w przypadku nietolerancji glutenu ogranicza się produkty zbożowe, w nietolerancji laktozy mleczne itd.).

Istotną częścią terapii jest odpowiednia dbałość o prawidłowy stan mikroflory jelit, którą można wesprzeć odpowiednim probiotykiem. Warto wybrać sprawdzony produkt, zawierający nie tylko bakterie probiotyczne, ale również szereg innych substancji, wspierających zdrowe i prawidłowe procesy trawienne. 

Konsultacja merytoryczna: lek. Bartłomiej Śmieszniak

Bibliografia

1. 1. Zatwarnicki, P. (2014). Nietolerancja laktozy–przyczyny, objawy, diagnostyka. Piel. Zdr. Publ, 4(3), 273-276.
2. 2. Marek, K., Kamińska, B., Plata-Nazar, K., & Grabska-Nadolska, M. (2010). Upośledzenie wchłaniania fruktozy: rola w zaburzeniach czynnościowych przewodu pokarmowego u dzieci. In Forum Medycyny Rodzinnej (Vol. 4, No. 2, pp. 117-121).
3. 3. PIWOWAREK, Krzysztof; KRUSZEWSKI, Jerzy. Zespoły nietolerancji amin biogennych. Część I. Histamina i nietolerancja histaminy. 2017.
4. 4. Hozyasz, K. (2016). Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NCNG)–choroba ponownie odkryta. Family Medicine & Primary Care Review, (1), 79-83.
5. 5. https://www.autyzm.wroclaw.pl/images/art_img/zasady_ustalania_diet_eliminacyjnych_w_przypadkach_alergii_i_nietolerancji_pokarmowych_kaczmarek_semeniuk_maciorkowska.pdf
6. 6. Wąsik, M., Nazimek, K., & Bryniarski, K. (2018). Reakcje alergiczne na mleko krowie: patomechanizm, strategie diagnostyczne i terapeutyczne, możliwości indukcji tolerancji pokarmowej. Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 72.
7. 7. KACZMARSKI, Maciej et KOROTKIEWICZ-KACZMARSKA, Elżbieta. Alergia i nietolerancja pokarmowa: mleko i inne pokarmy. Wydawnictwo” Help-Med”, 2015
8. 8. KACZMARSKI, MACIEJ et MATUSZEWSKA, ELŻBIETA. Diagnostyka alergii i nietolerancji pokarmowej u dzieci. Alergia Astma Immunol, 2000, vol. 5, p. 77-81.
9. MATUSZEWSKA, Elżbieta, KACZMARSKI, Maciej, et SEMENIUK, J. Doustne próby prowokacyjne w diagnostyce alergii i nietolerancji pokarmowej. Ped Współczesna Gastroenterol Hepatol i Żywienie Dziecka, 2000, vol. 4, p. 239-43.